Serbest Bölgeler: Tanımlar ve İstatistikler
François Bost’un 2019 tarihli çalışmasına göre; dünyada doğrudan serbest bölge olarak tanımlanan 2.296 alan bulunuyor. Bu bölgelerin yaklaşık %80’i gelişmekte olan ülkelerde yer alıyor. Ülke olarak en fazla serbest bölge 385 ile Filipinler’de bulunuyor. Avrupa’da 85 serbest bölge faaliyet gösterirken, Avusturya, Belçika, Finlandiya, İrlanda, Hollanda, Slovakya ve İsveç’de bu bölgeler yer almıyor. Türkiye’de 18 serbest bölge bulunuyor. 1985 yılında kurulan Mersin ve Antalya Serbest Bölgeler Kanunu ile ilk kurulan serbest bölgeler olmuştur.
Tarihi oldukça eskiye dayanan ve dünyada farklı türleri bulunan serbest bölgelerin tanımı ve sınıflandırmasında bir fikir birliği olmadığı görülmektedir. Alansary ve Al-Ansari (2023) serbest bölgelerin tanımlanması üzerine yaptıkları sistematik literatür incelemesi sonucunda serbest bölgeleri şöyle tanımlıyorlar: Serbest Bölge, devletlerin verdiği, ağırlıklı olarak gümrük vergilerinden muafiyete ve vergi teşviklerine odaklanan bir dizi ayrıcalıkların yanında idari prosedürlerin, izinlerin ve lisansların kolaylaştırılması gibi geniş bir destek yelpazesini de içeren ticaret veya sanayiye yönelik ekonomik faaliyetlerin desteklendiği belirli bir coğrafi alandır.
1985 tarihli 3218 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu’na göre ise; Serbest bölgeler, Türkiye Gümrük Bölgesinin parçaları olmakla beraber; yer ve sınırları Cumhurbaşkanınca belirlenmiş, serbest dolaşımda olmayan eşyanın herhangi bir gümrük rejimine tabi tutulmaksızın ve serbest dolaşıma sokulmaksızın, gümrük mevzuatında öngörülen haller dışında kullanılmamak ya da tüketilmemek kaydıyla konulduğu, ithalat vergileri ile ticaret politikası önlemlerinin ve kambiyo mevzuatının uygulanması bakımından Türkiye Gümrük Bölgesi dışında olduğu kabul edilen ve serbest dolaşımdaki eşyanın bir serbest bölgeye konulması nedeniyle normal olarak eşyanın ihracına bağlı olanaklardan yararlandığı yerlerdir.
4458 Sayılı Gümrük Kanunu ise serbest bölgeleri şu şekilde tanımlamaktadır: Serbest Bölgeler Türkiye Gümrük Bölgesinin parçaları olmakla beraber;
a) Serbest dolaşımda olmayan eşyanın herhangi bir gümrük rejimine tabi tutulmaksızın ve serbest dolaşıma sokulmaksızın, gümrük mevzuatında öngörülen haller dışında kullanılmamak ya da tüketilmemek kaydıyla konulduğu, ithalat vergileri ile ticaret politikası önlemlerinin uygulanması bakımından, Türkiye Gümrük Bölgesi dışında olduğu kabul edilen;
b) Serbest dolaşımdaki eşyanın, bir serbest bölgeye konulması nedeniyle normal olarak eşyanın ihracına bağlı olanaklardan yararlandığı yerlerdir.
Serbest bölgelerin farklı tanımları Türkiye ile AB arasında, bu bölgelere tanınan muafiyet ve teşviklere yönelik tartışmalara neden olmaktadır. Örneğin AB’nin 2022 Türkiye raporunda serbest bölgelerin de içinde bulunduğu bazı uygulamalar için “Türkiye’nin Gümrük Birliği kapsamındaki yükümlülükleriyle açık bir çelişki arz eder şekilde, AB müktesebatıyla tam olarak uyumlu değildir.” ifadesi yer almaktadır. Türkiye geçmişte de yapılan bu eleştirilere adeta cevaben, Serbest Bölgeler Kanununda yaptığı değişiklik ile (Değişik ikinci fıkra: 12/11/2008-5810/7 md.) Avrupa Birliğine tam üyeliğin gerçekleştiği tarihi içeren yılın vergilendirme döneminin sonuna kadar kurumlar ve gelir vergisi teşviklerinin devam edeceğine kanunda yer vermiştir. Serbest Bölgeler Uygulama Yönetmeliği’nde de (Madde 30- (Değişik:RG-22/4/2010-27560)) “Serbest Bölgeler, Avrupa Birliği’ne tam üyeliğin gerçekleşeceği tarihe kadar, gümrük rejimleri açısından Türkiye Gümrük Bölgesi dışında, menşe hükümlerinin uygulanması bakımından ise Türkiye Gümrük Bölgesi sayılır.” ifadesini kullanmıştır.
Türkiye’de dış ticaret istatistikleri genel ticaret sistemi ve özel ticaret sistemi olmak üzere iki farklı ticaret sistemine göre hesaplanmaktadır. Genel ticaret sisteminde, bir ülkenin ekonomik alanına giren ve ekonomik alanından çıkan mallar kapsanmaktadır. Bu sistemde, ülkenin ekonomik alanını oluşturan serbest bölgeler, gümrük antrepoları ve serbest dolaşım alanına giren veya bu alanlardan çıkan mallar hesaplamalara katılmaktadır. Özel ticaret sisteminde ise, gümrük antrepoları ve serbest bölgeler istatistiklerde yer almamakta, sadece ülkenin serbest dolaşım alanına giren ve bu alandan çıkan mallar kapsanmaktadır.
Ticaret Bakanlığı verilerine göre yaklaşık 5 Milyar Dolarlık yıllık ticaret hacmi ile Ege Serbest Bölgesi Türkiye’nin en büyük bölgesi iken, Rize Serbest Bölgesi’nde 2021 ve 2022’de işlem olmamıştır. 2022 yılında serbest bölgelerin ticaret hacmi yaklaşık 33 milyar Dolara ulaşmıştır. Genel ticaret sistemi üzerinden yapılan hesaplamada 2022 yılında Türkiye’nin dış ticaret hacminin yaklaşık %5’inin serbest bölgeler üzerinden yapıldığı görülmektedir. 2022 itibariyle Türkiye’nin serbest bölgelerinde 91.303 kişi istihdam edilmektedir.
— Yazılarımızda yapay zeka ile üretilmiş metin ve çalışmalar kullanılmamaktadır —
Yayın Tarihi: 10.07.2023
© Bu yazının telif hakkı Utrader’e ait olup, ancak kaynak gösterilmek suretiyle izinsiz olarak kullanılabilir, yayınlanabilir.